Stočetrdeset godina od smrti kneza Aleksandra Karađorđevića

BEOGRAD - Knez Aleksandar Karađorđević, vladar Srbije od 1842. do 1858. umro je 3. maja 1885. pre 140 godina.

Mlađi sin vožda Prvog srpskog ustanka Karađorđa Petrovića, potonji knez Srbije, rođen je oktobra 1806. u Topoli, u jeku bune koju je predvodio njegov otac.

Pohađao je u Beogradu Veliku školu Ivana Jugovića, gde je imao priliku da sluša predavanja i Dositeja Obradovića.

Pošto je Karađorđev ustanak ugušen u jesen 1813. našao se u emigraciji, u Austriji, da bi potom boravio u Hotinu, na krajnjem severu Besarabije, tada carska Rusija, gde se tih decenija nalazila brojna srpska zajednica, onih koji su izbegli po gušenju Karađorđevog ustanka, pod okriljem ruskog dvora. U Hotinu se knez Aleksandar oženio 1830. Persidom iz porodice valjevskih Nenadovića.

Posle boravka u Austriji i Rusiji, gde se i školovao, knez Aleksandar iz obližnjeg Vidina prelazi u Srbiju 1839. gde je radio u sudu, bio vojno lice, između ostalog i kao ađutant kneza Mihaila. Bio je to pokušaj pomirenja dve vodeće porodice devetnestovekovne Srbije, potomaka vožda Karađodrđa i Miloša Obrenovića.

Na čelu Srbije našao se, pošto se dogodila smena dinastija, odnosno Obrenovići su proterani, 1842. godine.

Grupa istaknutih prvaka ondašnje Srbije, koji će ostati poznati kao ustavobranitelji, došla je u sukob sa knjazom Milošem, a potom delom i Mihailom, zahtevajući strogo zakonsko ograničenje vladara.

Najistaknutiji među njima bili su Toma Vučić Perišić, braća Stojan i Aleksa Simić, Avram Petronijević, otac i sin Garašanin, Miliutin i Ilija.

Obaranjem Mihaila Obrenovića, na presto je, formalno odlukom Skupštine koja je zasedala na Vračaru septembra 1842. doveden knez Aleksandar Karađorđević.

Period njegove vlade, od 1842. do 1858. bio je doba ubrzane modernizacije i utemljenja više važnih institucija koje su odredile potonji put Srbije.

Godine 1844. u Srbiji je tako usvojen savremeni "Građanski zakonik" koji je po uzoru na austrijske pravne norme uobličio Jovan Hadžić (1799 - 1869). Poznat i kao Miloš Svetić, Hadžić, rodom Somborac, bio je pravnik i sudija Novom Sadu, poslanik u Saboru Ugarske, pravni savetnik tamošnje vlade. Veliki srpski patriota, književnik i prevodilac, bio je takođe član Društva srpske slovesnosti i Srpskog učenog društva, jedan od osnivača i predsednik Matice srpske.

Isto tako, tokom vladavine kneza Aleksandra utemeljene su zakonski Narodna biblioteka, kao i nacionalni muzej.

"Muzeum serbski" formalno je osnovan maja 1844. inicijativom Jovana Sterije Popovića, znamenitog srpskog književnika, rodom Vrščanina, koji je prvih godina vlade kneza Aleksandra bio ministar prosvete u Srbiji.

Sterija je takođe zaslužan i za rad prve teatarske kuće u Beogradu, znane kao Pozorište na Đumruku, koje je i otvoreno izvođenjem Sterijine drame "Smrt Stefana Dečanskog".

Bio je to takođe period unapređenja školskog sistema u Srbiji. Na Licej, tada najvišu školsku ustanovu u zemlji, u tom periodu su dovedeni za profesore Josif Pančić i Đura Daničić.

Tokom vlade kneza Aleksandra Karađorđevića počeo je takođe da izlazi važan naučni časopis "Glasnik Društva srpske slovesnosti" 1847. godine.

Posebno važno, marta 1850. osnovana je Artiljerijska škola. Bio je to početak modernog vojnog školstva u Srbije, Vojne akademije.

Godine 1851. utemeljena je Topolivnica u Kragujevcu. Bio je to začetak domaće proizvodnje modernog oružja. Ubrzo je osnovana i škola koja je obrazovala kadrove za Topolivnicu.

Ustanovljena je redovna stajaća vojske, koja je istina potpuno obličena, u skladu s najmodernijim standardima ondašnje Evrope, tek u vreme kralja Milana, decenijama potom.

Upravo tokom vladavine kneza Aleksandra, februara 1851. u Srbiji su konačno standardizovna porodična prezimena, koja prethodno nisu postojala, osim izuzetno.

Stari Konak, u današnjoj ulici kralja Milana, postao je kneževski dvor 1843. pošto je knez Aleksandar kupio kuću koju je sagradio Stojan Simić. To zdanje ostaće centralna rezidencija vladara Srbije do 1903. U Starom konaku su ubijeni kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga, maja/juna 1903. što je bio kraj dinastije Obrenović.

U vreme Košutove revolucije u Ugarskoj, kada su Srbi na tom prostoru odlučili da proglase Srpsku Vojvodinu, maja 1848. u Sremskim Karlovcima, uživali su podršku kneza Aleksandara Krađorđevića.

Tako su upućeni dobrovoljci pod vođstvom Stevana Knićanina, što je bilo veoma važno zbog teških stradanja našeg naroda na prostoru Vojvodine tokom Mađarske bune 1848/1849.

Tokom vladavine kneza Aleksandra Ilija Garašanin, tada ministar unutrašnjih dela, oblikovao je svojevrsni program nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, prozvan "Načertanije". Garašanin je zamislio širu južnoslovensku zajednicu, ne samo srpsku. Verovalo se, kao i dugo potom, da je stvaranje šire zajednice, kada se okolnosti uklope, način za obezbeđenje interesa srpskog naroda.

Ustavobranitelji, koji su ga i doveli na vlast, imali su najistaknutiju ulogu i prilikom obaranja kneza Aleksandra Karađorđevića, na Svetoandrejskoj skupštini u Beogradu, decembra 1858. Osim njih istaknutu ulogu su tom prilikom imali i mladi liberali, koji će potom ustrojiti političku grupu, stranku, pod tim nazivom.

Na presto Srbije je ponovo doveden knjaz Miloš Obrenović.

U potonjem periodu knez Aleksandar je živeo na imanju koje je posedovao u Banatu, nedaleko od Temišvara, gde je i umro 3. maja 1885.

Testamentarno je zaveštao Matici srpskoj, 38.000 forinti za stipendiranje školovanja mladih Srba.